دسترسی عادلانه به کاربری‌های شهری و استفاده بهینه از آن‌ها یکی از مؤلفه‌های اساسی در توسعه پایدار و عدالت اجتماعی شهرها است. امروزه مفهوم زمین و فضای شهری هم به‌لحاظ طبیعی و کالبدی و هم ازنظر اقتصادی و اجتماعی تغییر کمی و کیفی پیدا کرده و درنتیجه ابعاد و اهداف کاربری اراضی نیز متفاوت، وسیع و غنی شده است.

بنابراین استفاده از زمین و فضا به‌عنوان یک منبع عمومی، حیاتی و ثروت همگانی، باید تحت برنامه‌ریزی اصولی انجام پذیرد؛ دراین‌بین یکی از اصلی‌ترین اسناد بالادستی نقش‌آفرین در توزیع عادلانه ثروت در شهرها، طرح جامع شهری بوده، حال آنکه تدوین این طرح در شهر همدان به یک سند تاریخی بدل شده است.

جالب‌تر اینکه  اخیراً خبرهایی از طی شدن روند پایانی تدوین این طرح به گوش می‌رسد و این درحالی است که اغلب اعضای شورای اسلامی شهر بر وجود نواقص فاحش به‌ویژه عدم توجه به توزیع عادلانه ثروت در شهر تأکید دارند؛ بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا درخصوص چگونگی ارتباط طرح جامع و درعین‌حال پهنه‌بندی‌ها شهری براساس این سند با توزیع عادلانه ثروت و خدمات با سیدمحسن طباطبایی‌مزدآبادی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه و دبیرکل انجمن اقتصاد شهری ایران گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که به‌صورت پرسش و پاسخ در ادامه می‌خوانید:

1. لطفاً تعریفی از توزیع عادلانه ثروت در شهر ارائه دهید.

برای تعریف توزیع عادلانه ثروت در شهر ابتدا باید تعریفی از عدالت ارائه دهیم؛ عدالت مفهومی سهل و ممتنع است که در گذر زمان تغییرات زیادی را پذیرا شده، به این مفهوم که تقریباً تمام مکاتب و ایدئولوژی‌های سیاسی به معنی عدالت توجه داشته‌اند. افلاطون عدالت را به معنای هماهنگی درنظر می‌گیرد، حال آنکه در قرون‌ وسطی باور این بود که فقط در آرمان‌شهرها عدالت محقق می‌شود. جان رالز عدالت به‌مثابه انصاف را مطرح کرده است و آن را بالاترین فضیلت جامعه می‌داند، رابرت نوزیک عدالت به‌مثابه استحقاق و شایستگی را ارائه کرده و مارکسیست‌ها عدالت به معنای مساوات و برابری را مدنظر دارند؛ اما دراین‌بین  زیباترین، جامع‌ترین و دقیق‌ترین تعریف از عدالت در مکتب اسلام دیده می‌شود. عدل در قرآن و در نگاه و سیره امام علی به‌مثابه نظم یعنی قرار گرفتن هر چیزی در جای خود معنا شده، عدالت در اسلام ملازم حق است؛ امیرالمؤمنین به اعطای حق متناسب با رنج و تلاش افراد توجه ویژه دارند.

 پس در اینجا نگاه ما به عدالت باید اسلامی باشد و نه لیبرالی و مارکسیستی. عدالت توزیعی تنها یکی از اقسام و ابعاد عدالت است؛ توزیع عادلانه ثروت در این نگاه شامل توزیع برابر و منصفانه امکانات، خدمات و تسهیلات می‌شود، به‌گونه‌ای که شکاف نابرابری شهری روزبه‌روز کمتر شود. تخصیص و توزیع منابع در شهر باید به‌گونه‌ای باشد که کمترین اعتراض را در پی داشته باشد، اساساً عدالت تخصیص بی‌طرفانه خدمات و امکانات معنا می‌شود.

۲. نقش طرح جامع شهری دراین‌بین چیست؟

طرح‌های جامع شهری راهنمای توسعه شهر در افق زمان مطرح‌شده هستند؛ آن‌ها مسیر توسعه شهر را روشن می‌کنند. باید گفت عدالت توزیعی و عدالت اجتماعی نهایتاً خود را در شهر به شکل عدالت فضایی نشان می‌دهند، چنانچه در شهری نابرابری اجتماعی وجود داشته باشد، این نابرابری خود را در ساختار و کالبد شهر نیز نشان خواهد داد و شهر دوقطبی و شمال و جنوب شکل می‌گیرد. طرح جامع شهری ضمن اینکه جهات توسعه شهر را تعیین می‌کند، معرف سطوح سرانه و دسترسی‌ها است و باید نگاهی عدالت‌محور داشته باشد، باید صدای گروه‌ها و طبقات محروم‌تر نیز در آن انعکاس یابد.

درواقع در طرح‌های جدید شهری که نگاشته می‌شوند، باید یک نگاه و رفتار جبرانی در بازتوزیع فرصت‌ها داشته باشند؛ یعنی امکانات و خدمات اضافی را به مناطق محروم‌تر تخصیص دهند. 

۳. در تدوین طرح جامع شهری چه رویکردی ما را به توزیع عادلانه ثروت رهنمون می‌کند؟

رویکرد ما در طرح‌های توسعه شهری باید شهر اسلامی باشد، یعنی شهری که تجلی آرمان‌های مکتب اسلام است. فقر و نابرابری برازنده شهر اسلامی نیست؛ سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان و تصمیم‎سازان شهری باید در طرح‌های جامعه شهری به سمتی حرکت کنند که بالاترین منفعت را برای اقشار فرودست به‌ همراه داشته باشد. در این زمینه اندیشمندان غربی چندین گام از ما جلوتر هستند، فاینشتاین برنامه‌ریزی را به‌طور خلاصه خلق آگاهانه شهر عادلانه می‌داند و یا کوین لینچ از عدالت به‌عنوان یک فرامعیار در برنامه‌ریزی شهری نام برده و این درحالی است که در بسیاری از برنامه‌ریزی‌ها ازجمله طرح‌های جامع شهری در کشور ما خود طرح جامع مشوق و زیربنای شکل‌گیری نابرابری فضایی و به تبع آن نابرابری اجتماعی است.

برای توزیع عادلانه ثروت در شهر باید مؤلفه‌هایی مانند مساوات استحقاق منفعت عمومی، انعطاف فضایی، تنوع فضایی و توازن فضایی مورد توجه قرار گیرند.

۴. لطفاً توزیع عادلانه ثروت برحسب پهنه‌بندی‌های شهری را نیز توضیح دهید.

پهنه‌بندی شهر رویکرد جدیدی است که براساس فن‌های آماری انجام می‌شود. در پهنه‌بندی نحوه پراکنش یک پدیده در فضای شهری نشان داده می‌شود و در سطحی بالاتر علت و عوامل به‎وجودآورنده آن الگوی پراکنش آشکار خواهد شد. برای توزیع عادلانه ثروت در شهر ابتدا باید شناخت دقیقی از وضعیت رفاه، امکانات و برابری در سطح شهر از طریق پهنه‌بندی حاصل شود، سپس برای رسیدن به الگویی بهتر از پخشایش (توزیع) ثروت اقدام به برنامه‌ریزی کرد.

۵. طبق تجارت موجود در دنیا این رویکرد چگونه دنبال ‌می‌شود؟

در جوامع توسعه‌یافته نیز که روزگاری منتظر دست نامرئی بازار برای توزیع عادلانه ثروت در جامعه بودند، امروزه راه حل‌های دیگری را جهت اصلاح سازوکار بازار از طریق توزیع مازاد به بخش‌ها و مناطقی که ضرورت‌های اجتماعی در آنجا کاملاً آشکار است، درپیش گرفته‌اند. آن‌ها نیز دنبال الگوی جدیدی از سازمان‌یابی فضا و محیط شهری هستند که حتی‌الامکان فقر، نابرابری و محرومیت را کمتر کند.

 مع‌الوصف؛ با توجه به آنچه گفته شد، طرح جامع شهری درواقع  ترسیم‌کننده نقشه و  فضای ثروت و منابع و خدمات در شهر بر مبنای بهره‌مندی از پهنه‌بندی و کاربری اراضی است؛ حال آنکه طبق گفته رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی همدان در چند جلسه کارشناسی طرح جامع، در طرح ارائه‌شده از سوی اداره کل راه و شهرسازی به ارائه  ضوابط پهنه‌بندی در راستای برقراری عدالت اجتماعی و توزیع مناسب ثروت در اراضی شهری  اشاره‌ای نشده است و این مهم چیزی جز سرگردانی مردم و درنتیجه باری به هر جهت رفتن اقتصاد شهر را رقم نخواهد زد.

از طرفی طبق گزارش ارائه‌شده از سوی اعضای شورای اسلامی شهر همدان درخصوص شاخص‌های طرح تدوین‌شده  در این طرح تنها برای روستای قاسم‌آباد که در محور توسعه شهر همدان قرار دارد، قواعدی درنظر گرفته شده و برای  دیگر  روستاهای الحاقی نظیر حسن‌آباد و علی‌آباد و نیز شورین که در افق ۱۴۱۰ در محور توسعه شهر همدان قرار می‌گیرد، تکلیف مشخص نیست و این به معنای ایجاد حاشیه‌ای بزرگ‌تر در دل شهر و بی‌عدالتی اجتماعی است؛ زیرا این مهم تنها با پهنه‌بندی و تعریف ضابطه قابلیت کنترل خواهد داشت.

از طرفی طبق آنچه به‌عنوان سند نهایی طرح جامع به شورای اسلامی شهر همدان  ارائه شده است، بی‌توجهی در نحوه مرتفع‌سازی در طرح جامع شهری بیداد می‌کند؛ به‌طوری که با وجود سختگیری‌های صورت‌گرفته از سوی شورا و شهرداری برای حفظ فضای اکوسیستمی شهر همدان در مناطقی همچون بلوار ارم و حیدره، در طرح جامع بخشی از مرتفع‌سازی به این مناطق اختصاص یافته که جای تعجب دارد، زیرا این روند نتیجه‌ای جز روند دوقطبی شدن شهر را نخواهد داشت. بر این اساس می‌توان گفت طرح جامع شهری همدان نه‌تنها  توزیع عادلانه ثروت را در پی ندارد، بلکه مشوق و زیربنای شکل‌گیری نابرابری فضایی و به تبع آن نابرابری اجتماعی است.

منبع: سپهر غرب